Pobożność średniowiecza

W tych czasach panowania religijności nie słyszymy o ateistach, indyferentów było mało. Wiek XIII przyniósł ogromne pogłębienie religijności w masach, a zarazem oczyścił z pozostałości pogańskich obyczaje i wierze­nia. Ślady ich spotykamy w XV w., ale raczej jako przeżytki². Obok wiary występuje gwałtowność i brutalność, niezłagodzona przez praktykę cnót chrześcijańskich. W średniowieczu obok Boga nikt nie przechodził obojętnie. W średniowieczu łatwo wierzono w cuda i cudowności poszuki­wano. Masy były łatwowierne. Wierzyły wszelkim opowieściom o cudach. Wiara zwracała zainteresowanie ku życiu Chrystusa. Stąd płynęło powo­dzenie jakim cieszyły się apokryfy, a szczególniej u nas „ewangelia Nikode­ma", tolerowana przez Kościół, która przyniosła tyle szczegółów z życia Matki Boskiej³.

Obawa przed diabłem i wiara w czary nie były tak rozpowszechnione w średniowieczu, jak w XVI, XVII i XVIII w. Wzrost tych zjawisk daje się zauważyć u schyłku XV w., a wiara ta napływała z Niemiec. Procesy cza­rownic były częstsze w czasach nowożytnych niż w średniowieczu. Religij­ność średniowiecza da się określić przez cztery cechy zasadnicze: l. Wysunięcie na plan pierwszy Nowego Testamentu, 2. kult świętych, 3. wzrost kultu człowieczeństwa Chrystusa, 4. wzrost kultu maryjnego. W Polsce w XIII w. rozwinął się kult maryjny bardzo silnie. Szerzył go zapewne św. Ja­cek, co stało się później źródłem legendy o Madonnie Jackowej, którą wyniósł z Kijowa w czasie najazdu tatarskiego. W Polsce franciszkanie sze­rzyli kult maryjny przez jasełka i pieśni o Matce Boleściwej. W XIV i XV w. karmelici, popierani przez królową Jadwigę, wprowadzają szkaplerz mariański. W ten sposób powstają kręgi religijności maryjnej, urabiając z wolna styl religijności polskiej. Tak więc istniały kręgi: benedyktyński - Wniebowzięcia, franciszkański - Matki Radosnej i Bolesnej, karmelitański - szkaplerzny, później powstał bernardyński - Niepokala­nej, dominikański - różańcowy, jezuicki - mariańskiej ascezy sodalicyjnej i wreszcie polska szkoła mistyki⁴.

Wiek XIV przyniósł ponadto napływ obrazów ruskich, wyobrażają­cych Matkę Boską. Wśród nich obraz Matki Boskiej, umieszczony przez księcia Władysława Opolczyka w ufundowanym przez niego klasztorze na Jasnej Górze, otoczony został w XV w. coraz silniejszym kultem.

Pielgrzymki ludzi średniowiecznych były zjawiskiem powszechnym. Pielgrzymowano dużo, przeważnie pieszo, rzadko konno a tu nad morzem i wodą. Wielkie rzesze wędrowały do Rzymu i Jerozolimy. Do Jerozolimy Polacy pielgrzymowali już w XII w. Trzecie miejsce pielgrzymek, konku­rujące z dwoma poprzednimi, to Compostella w Hiszpanii z grobem św. Jakuba apostoła. Pielgrzymów z Polski spotykamy tu w XV w., ale bywali i wcześniej.

Od roku 1300 ogłaszany bywa jubileusz, czyli rok święty z odpustem zupełnym za pielgrzymkę do Rzymu i odprawienie modłów pokutnych, od­wiedzenie bazylik i odbycie spowiedzi.

Modlitwa różańcowa na pewno była znana w Polsce około 1450 r., ale nie ustaliła się jeszcze dzisiejsza forma tej modlitwy.

W XVI w. upadł zwyczaj śpiewania pieśni Bogarodzica przez wojsko, ale kult maryjny był bardzo silny i masy chłopskie były do niego bardzo przywiązane. Załamanie się reformacji wśród mas chłopskich należy w zna­cznym chyba stopniu przypisać rozpowszechnieniu przez bernardynów kul­tu Niepokalanej i umocnienie w masach tej pobożności, której tęsknot nie potrafiła zaspokoić sucha i rozumowa pobożność protestancka. Także łatwość nawracania się szlachty na katolicyzm może dowodzić, że przywią­zanie do kultu maryjnego było bardzo wielkie.

---

2. Górski K., Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 44.

3. Briickner A., Literatura religijna w średniowiecznej Polsce, Warszawa 1903, t. III, Legendy i modlitewniki, Tenże, Apokryfy średniowieczne, „Rozprawy Wydziału Filologicznego AU" 28, s. 281- 287.

4. Górski, dz. cyt., s. 50.